میزگرد| آیا آموزش مجازی ماهیت نقش معلم را تغییر داده است؟/مشکل فقط گوشی و اینترنت نیست

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اهواز، هوا که آلوده می‌شود در دسترس‌ترین کار تعطیلی مدارس و مهدهای کودک است. شکی نیست کودکان و سالمندان در زمره گروه‌های در معرض آسیب به دلیل آلودگی هوا هستند اما فعالان تربیتی و آموزشی معتقدند تعطیلی مدارس و آموزش مجازی به دلیل اثرات زیان‌بار آموزشی و تربیتی باید به عنوان آخرین راهکار مورد استفاده قرار گیرد.

آنها عقب ماندن دانش‌آموزان از برنامه درسی، بی‌انگیزگی و تنبلی دانش‌آموزان و اتلاف زمان آموزشی را از مهم‌ترین تأثیرهای این تعطیلات ناگهانی بیان می‌کنند. به اعتقاد آنها هر چند سیر آموزش به صورت مجازی ادامه پیدا می‌کند، اما کلاس‌های مجازی توان و قدرت کافی را برای ایجاد انگیزه در میان دانش‌آموزان ندارند.

بررسی‌ها نشان می‌دهند تعداد روزهای آموزشی در طول یک سال از 200 روز به کمتر از 150 روز رسیده است و این تعطیلی‌ها تأثیر نامطلوبی در یادگیری دانش‌آموزان گذاشته است. در این میان تعطیل بودن کلاس‌های درس مدارس فقط به آموزش کودکان ضربه نزده است، بلکه به اذعان فعالان تربیتی تعطیلات ناگهانی بر روند تربیت کودک هم صدمه می‌زند.

پیش از این، هشدارهای بسیاری درباره تعطیلی مدارس و تبعات مجازی شدن آموزش‌ها در حاشیه شهرها و مناطق محروم داده شد. دانش‌آموزان حاشیه شهرها با دور شدن از مدرسه، فرصت مناسبی را برای کار کردن به دست می‌‌آورند و مشخص نیست پس از بازگشایی مدارس چه‌تعداد از آنها حاضرند پشت نیمکت‌های مدرسه بازگردند.

در ادامه سلسله گزارشات خبرگزاری تسنیم در خوزستان، در این نشست تخصصی به بررسی علل و پیامدهای افت تحصیلی دانش‌آموزان در بستر فضای مجازی پرداختیم. این گفت‌وگو با حضور «نفسیه بزار» (معلم پایه ابتدایی) و فاطمه آیت کارشناس ارشد مدیریت ونیز مدیر دبیرستان و همچنین «سیدبهنام میرافضل» (رئیس اسبق سازمان دانش‌آموزی آموزش و پرورش خوزستان و معلم دبیرستان) برگزار شد و آسیب‌ها و چالش‌های آموزش در فضای مجازی از منظر معلمان با سابقه مورد تحلیل قرار گرفت.

تسنیم: آیا آموزش مجازی ماهیت نقش معلم را تغییر داده است؟

نفیسه بزاز: بله!، تغییر قابل توجهی در فضای مجازی ایجاده کرده است. من به عنوان معلم نمی‌توانم آن ارتباط عاطفی و مستقیم را با بچه‌ها برقرار کنم. در کلاس حضوری با شعر، آهنگ و لحن صمیمی، هم درس می‌دهم و هم تربیت می‌کنم. اما در فضای مجازی، به دلیل حضور خانواده‌ها در پس زمینه، مجبورم خیلی رسمی‌تر و محدودتر عمل کنم. واقعیت امر آن است که کودکان در ارتباط با معلمان، دوستان و هم‌کلاسی‌ها و محیط پر شور مدرسه است که آموزش و یادگیری برای آن‌ها اتفاق می‌افتد. 

دانش‌آموزان هرچه از این فضای حقیقی فاصله می‌گیرند و آموزش‌های معلم را با صدا و در یک تصویر کوچک  دریافت کنند، یادگیری سخت تر رقم می‌خورد؛ پس قطعا آموزش آنلاین نمی‌تواند با کیفیت آموزش حضوری برابری کند.

سیدبهنام میرافضل: کاملاً موافقم هستم. این دقیقاً تقلیل نقش معلم به «مدرس صرف» است. در فرهنگ آموزشی ما، معلم یک «مربی تربیتی» است که مسئولیت شکل‌دهی شخصیت، آموزش آداب اجتماعی و انتقال ارزش‌ها را هم بر عهده دارد. این نقش چندبعدی تنها در «حضور» فیزیکی و تعامل انسانی زنده معنا پیدا می‌کند. آموزش مجازی این بُعد حیاتی را حذف یا بسیار کمرنگ می‌کند.

تسنیم: از نگاه شما که یکی در خط مقدم تدریس و دیگری در تحلیل کلان قرار دارد، بزرگ‌ترین مانع عملیاتی چیست؟

نفیسه بزاز: برای من به عنوان معلم پایه ابتدایی، عدم امکان «دست‌ورزی» و ارزشیابی واقعی بزرگ‌ترین چالش است. بچه‌ها باید مفاهیم ریاضی یا علوم را لمس کنند. از طرفی، وقتی دانش‌آموز در خانه املا می‌نویسد یا مسئله حل می‌کند، من نمی‌دانم خودش انجام داده یا خانواده کمک کرده‌اند. این نوع ارزشیابی نادرست است. همچنین مشکلات فنی مثل قطعی اینترنت یا نداشتن گوشی شخصی برای بعضی بچه‌ها، نابرابری ایجاد می‌کند.

سیدبهنام میرافضل: چالش اصلی از دید کلان، مسئله «زیرساخت نابرابر» و «یک‌سویه شدن فراگرد آموزش» است. مشکل فقط گوشی و اینترنت نیست؛ مشکل آپارتمان‌های 70 متری پرجمعیت، نبود فضای آرام برای معلم و دانش‌آموز، و ناکارآمدی پلتفرم‌هایی مانند «شاد» برای تدریس تخصصی است. از همه مهم‌تر، آموزش از یک «فراگرد دوسویه» زنده، به یک جریان یک‌سویه یا ضعیف تبدیل می‌شود که به «یادگیری سطحی» منجر می‌گردد.

تسنیم: آیا شما هم شاهد افت تحصیلی بودید؟ ریشه آن را در چه می‌بینید؟

نفیسه بزاز: قطعاً و به وضوح است. مخصوصاً در پایه‌های اول و دوم که سواد پایه شکل می‌گیرد. وقتی به کلاس حضوری بازگشتیم، دیدیم بچه‌ها در مفاهیم پایه‌ای ریاضی که در فیلم‌های مجازی خوب نشان می‌دادند، مشکل دارند. دلیلش این است که یادگیری عمقی اتفاق نیفتاده بود. کمک خانواده در انجام تکالیف مجازی، سطح واقعی دانش آموز را پنهان می‌کرد.نباید غافل باشیم که نشستن طولانی مدت کودکان و نوجوانانی که سرشار از شور و انرژی است،پشت سیستمی بی روح می‌تواند  باعث خستگی، بی‌حوصلگی آن‌ها شود و قطعی های مکرر اینترنت و مشکلات آموزش به این شیوه می‌تواند یادگیری دانش‌آموزان را تحت الشعاع قرار دهد؛ چه بسا کودکان و نوجوانانی که وسایل وتجهیزات دریافت آموزش به شیوه‌ی مجازی را دراختیار ندارند و حتی ازاین آموزش مختصر نیز بی بهره‌اند.

 گاهی معلم تمام انرژی و تبحر خود را برای جذب مخاطب خود استفاده ‌می‌کند تا آموزش را به نحو احسن به دانش‌آموزان خود هدیه دهد ولی بسیاری از معلمانی که سر کلاس به خوبی می‌درخشیدند، به این موضوع اذعان دارند که آموزش مجازی دست آن‌ها را برای بسیاری از فعالیت‌های آموزشی بسته است و نمی‌توانند همه‌ توان خود را به کار گیرند.

سیدبهنام میرافضل: این افت، یک پیامد اجتناب‌ناپذیر بود. سیستم آموزشی ما برای تعامل حضوری طراحی شده است. هنگامی که این تعامل حذف می‌شود، قلب فرآیند یادگیری می‌ایستد. دلیل اصلی، حذف «بُعد تربیتی» و «تعامل زنده» از فرآیند آموزش است. دانش‌آموز نه تنها مفاهیم را سطحی یاد می‌گیرد، بلکه از رشد اجتماعی، تمرین صبر، احترام و کار گروهی که در کلاس حضوری اتفاق می‌افتد، محروم می‌ماند.

تسنیم: آیا این شیوه، شکاف آموزشی را افزایش داد؟

نفیسه بزاز: متأسفانه بله. بچه‌های خانواده‌های برخوردار با گوشی خوب، اینترنت پرسرعت و والدینی که می‌توانستند کمک کنند، وضعیت بهتری داشتند. اما در خانواده‌های کم‌برخوردار یا شاغل، بچه‌ها یا تنها بودند یا با گوشی قدیمی و اینترنت ضعیف کلیک می‌کردند. 

سیدبهنام میرافضل: آموزش مجازی مانند یک ذره‌بین، نابرابری ذاتی سیستم را بزرگ‌تر نشان داد. مدارس خاص و طبقات برخوردار، با پشتیبانی بهتر، آسیب کمتری دیدند. اما مدارس عادی دولتی و قشرهای محروم، صحنه اصلی این شکست بودند. این تجربه ثابت کرد که «عدالت آموزشی» یک شعار نیست؛ بدون تأمین حداقل‌های زیرساختی برای همه، هر حرکت نوینی می‌تواند به ابزاری برای عمق‌بخشیدن به شکاف تبدیل شود.

تسنیم: آینده آموزش چیست؟

 نفیسه بزاز: من به عنوان یک معلم که هر دو فضا را تجربه کرده‌ام، معتقدم هیچ چیزی جای آموزش حضوری را نمی‌گیرد. مدرسه فقط درس نیست؛ جامعه‌ کوچکی است برای یادگیری زندگی است. آموزش مجازی می‌تواند در شرایط خاص (مثل آلودگی هوا یا بیماری) به عنوان یک مکمل اضطراری خوب باشد، نه بیشترباشد. سرمایه‌گذاری اصلی باید روی بهبود کیفیت مدارس، کاهش تراکم و حمایت از معلمان باشد.

سیدبهنام میرافضل: از دید تحلیلی، ما نیازمند یک بازتعریف هوشمندانه هستیم. آموزش مجازی یک ابزار است، اما هر ابزاری برای هدف خاصی ساخته شده است. هدف اصلی تعلیم و تربیت، «پرورش انسان» است که در گرو «حضور» و «تعامل» است. بنابراین مدل آینده باید یک مدل ترکیبی هوشمند باشد که محوریت با آموزش حضوری کیفی است و از فناوری به عنوان تکمیل‌کننده و تسهیل‌گر در مواقع لازم و با پوشش عادلانه زیرساخت برای همه، استفاده می‌کند. هرگونه سیاست‌گذاری که این اصل را نادیده بگیرد، به افت بیشتر و آسیب‌های جبران‌ناپذیر تربیتی دامن خواهد زد.

تسنیم:از نظر شما مهم‌ترین عوامل علمی و روان‌شناختی مؤثر بر افت تحصیلی در آموزش آنلاین چیست؟

آیت: آموزش آنلاین را می‌توان در چند بخش بررسی کرد: 1. دانش‌آموز 2. خانواده 3. ابزارهای آموزش مجازی 4. کنشگران آموزشی مانند معلم، مدیر و معاون که همگی در پویایی و انتقال مفاهیم نقش دارند. یکی از ضعف‌های جدی آموزش مجازی، شیوه انتقال محتو ااست. معمولاً تدریس به شکل سخنرانی‌محور انجام می‌شود و روش‌های خلاقانه کمتر به کار گرفته می‌شوند. این امر فضای آموزشی را خسته‌کننده می‌کند و برای دانش‌آموزی که تنها پشت مانیتور نشسته و صرفاً شنونده است، جذابیتی ندارد. از دیگر مشکلات، نبود بازخورد سریع به روش تدریس دبیر و فقدان یک نظام آموزشی یکپارچه برای آموزش آنلاین است. این موضوع باعث کاهش کیفیت آموزشی می‌شود. عامل مهم دیگر، کاهش انگیزه تحصیلی است. دانش‌آموز وقتی در مدرسه حضور ندارد و روی نیمکت خود نمی‌نشیند، احساس تعلق به محیط آموزشی را از دست می‌دهد. نبود تعامل با همسالان و فقدان رقابت سالم، موجب سستی و اهمال‌کاری می‌شود.

همچنین، افت تمرکز در محیط خانه بسیار رایج است. سر و صدای اعضای خانواده یا استفاده همزمان از شبکه‌های اجتماعی هنگام کلاس، تمرکز دانش‌آموز را مختل می‌کند. این شرایط در بلندمدت می‌تواند به اضطراب و حتی انزوای شدید منجر شود. از سوی دیگر، نبود شرایط مناسب در خانه برای آموزش مجازی، مدیریت زمان دانش‌آموز را مختل می‌کند. تغییر الگوی خواب، تأخیر در انجام تکالیف و بی‌نظمی در برنامه‌ها، همگی به اهمال‌کاری دامن می‌زنند. عامل دیگر، حمایت ناکافی خانواده است. وقتی خانواده آموزش مجازی را کم‌اهمیت تلقی می‌کند، این نگرش اثر منفی بر ذهن دانش‌آموز دارد؛ حتی اگر دبیر تلاش زیادی کند. شرایط اقتصادی و اجتماعی متفاوت خانواده‌ها نیز بر این مسئله تأثیرگذار است. در نهایت، ابزارهای آموزش مجازی و تکنولوژی‌های آموزشی نقش مهمی دارند. هرچه این ابزارها به‌روزتر باشند و ارتباط میان دانش‌آموز و دبیر را بهتر برقرار کنند، کیفیت آموزش بالاتر خواهد بود. اما همان‌طور که می‌دانید، پایین بودن سطح کیفی اینترنت و محدودیت‌هایی در ابزارهایی مانند «شاد» مانع تحقق کامل اهداف آموزش مجازی می‌شود.

تسنیم: آیا تفاوتی میان مقاطع تحصیلی( ابتدایی، متوسطه، دانشگاه) در میزان آسیب‌پذیری،وجود دارد؟

آیت: نقش کیفیت اینترنت و دسترسی به ابزارهای دیجیتال در افت تحصیلی، و همچنین میزان پاسخگویی پلتفرم‌های آموزشی به نیازهای واقعی دانش‌آموزان است. این سه پرسش را می‌توان در کنار هم بررسی کرد. 1. تفاوت مقاطع تحصیلی در آسیب‌پذیری دانش‌آموزان مقطع ابتدایی بیشترین آسیب‌پذیری را دارند؛ زیرا نیاز بیشتری به تحرک، تعامل حضوری با معلم و ارتباط عاطفی دارند. در مقاطع بالاتر این ضرورت کمتر است. همچنین آگاهی و توانایی دانش‌آموزان ابتدایی در استفاده از فناوری‌های نوین بسیار محدودتر از دانش‌آموزان متوسطه و دبیرستان است. 2. نقش کیفیت اینترنت و ابزارهای دیجیتال هرچه کیفیت اینترنت و دسترسی به ابزارهای دیجیتال بهتر باشد، کیفیت آموزش آنلاین نیز بالاتر خواهد رفت. امروزه استفاده از نرم‌افزارهای نوین و به‌روز در تدریس مجازی نقش کلیدی دارد و می‌تواند تأثیر چشمگیری بر ارتقای سطح یادگیری داشته باشد. 3. پلتفرم‌های آموزشی موجود پلتفرم‌های آموزشی فعلی، به‌ویژه برنامه «شاد»، تنها بخش اندکی از نیازهای دبیران و دانش‌آموزان را برآورده می‌کنند. سرعت پایین اینترنت و زمان‌بر بودن ارسال فایل‌ها در این سامانه، مانع تحقق کامل اهداف آموزشی می‌شود و دبیران نمی‌توانند آن‌طور که باید، محتوای آموزشی را ارائه دهند.

تسنیم: نقش کیفیت اینترنت و دسترسی به ابزارهای دیجیتال در افت تحصیلی چقدر پررنگ است؟

آیت: ویژگی‌های سامانه آموزش مجازی برای کاهش افت تحصیلی برای آنکه یک سامانه آموزش مجازی بتواند افت تحصیلی دانش‌آموزان را کاهش دهد، باید چند ویژگی کلیدی داشته باشد: 1. تقویت تعامل دوسویه نرم‌افزارهایی که ارتباط فعال میان معلم و دانش‌آموز و همچنین میان دانش‌آموزان با یکدیگر را افزایش دهند، موجب پویایی بیشتر کلاس و انگیزه بالاتر دانش‌آموزان خواهند شد. این امر به انتقال بهتر مفاهیم نیز کمک می‌کند. 2. شبیه‌سازی شرایط حضوری، در کلاس‌های حضوری، دانش‌آموزان تعامل عاطفی و شناختی بیشتری با هم دارند؛ در فضای مجازی این تعامل کاهش می‌یابد. بنابراین سامانه باید امکاناتی فراهم کند که شرایط مجازی را به محیط حضوری نزدیک‌تر کند. استفاده از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و موشن‌گرافیک در ارائه پروژه‌ها، به‌ویژه به صورت گروهی، می‌تواند تعامل دانش‌آموزان را تقویت کند. 3. تنوع در روش‌های تدریس ،بهره‌گیری از نرم‌افزارهایی مانند اسکای‌روم برای پخش صوت، تصویر، کلیپ و ارائه پاورپوینت باید استفاده بشود. استفاده از پرسش‌های کلاسی در حین تدریس، روش‌های خلاقانه و آموزش معکوس. 4. پلتفرم‌های ارزیابی کارآمد، سامانه باید امکان برگزاری امتحانات مجازی با کیفیت بالا و امنیت مناسب را فراهم کند تا ارزیابی دانش‌آموزان به بهترین شکل انجام شود. 5. ارتباط مؤثر خانواده و مدرسه، هرچه ارتباط دوسویه میان خانواده و معلم بیشتر باشد، هماهنگی آموزشی افزایش یافته و کیفیت آموزش ارتقا پیدا می‌کند.

تسنیم: فضای مجازی چه تاثیری بر سلامت روان دانش‌آموزان و خانواده ها گذاشته است؟

آیت: باید ابتدا آموزش مجازی را به‌عنوان یک واقعیت پذیرفت و روش‌های متناسب با شرایط آن را طراحی کرد. نباید تصور کنیم که می‌توان همان الگوهای آموزش حضوری را بدون تغییر در فضای مجازی پیاده کرد. نگاه واقع‌بینانه به این موضوع ما را به سمت طراحی تدریس متناسب با شرایط آنلاین هدایت می‌کند. 1. ضرورت آموزش تخصصی برای کنشگران آموزشی معلمان، مدیران و معاونان باید آموزش‌های لازم و تخصصی در زمینه یکپارچه‌سازی آموزش آنلاین را دریافت کنند. اگر هر فرد صرفاً بر اساس سلیقه شخصی عمل کند، نتیجه‌ها متفاوت و غیرکارآمد خواهد بود. 2. جایگزینی تعاملات حضوری با فعالیت‌های مجازی در شرایط حضوری، دانش‌آموزان برنامه‌هایی مانند صبحگاه، ورزش، جشن‌ها و مراسمات فرهنگی دارند که موجب تقویت روحیه، باورهای دینی، فرهنگی و اجتماعی آنان می‌شود. در فضای مجازی این تعاملات کاهش می‌یابد و لازم است روش‌های جایگزین طراحی شود. 3. برگزاری برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی به‌صورت مجازی هرچند آموزش و پرورش مسابقات و برنامه‌هایی در فضای مجازی برگزار می‌کند، اما کیفیت آن‌ها با شرایط حضوری قابل مقایسه نیست.

بنابراین باید به سمت اجرای برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی در قالب‌های نوین حرکت کنیم. به‌عنوان مثال، در دهه فجر می‌توان دانش‌آموزان را به فعالیت‌های گروهی مانند تولید موشن‌گرافیک متناسب با موضوع تشویق کرد. این روش جذاب‌تر از روزنامه‌دیواری‌های سنتی است و با علاقه‌مندی نسل جدید به ابزارهای نوین مانند هوش مصنوعی و گرافیک دیجیتال همخوانی دارد. 4. ایجاد بستر مناسب برای تولید محتوای گروهی مدارس باید شرایطی فراهم کنند که دانش‌آموزان بتوانند به‌صورت گروهی محتوای آموزشی و فرهنگی تولید کرده و آن را به اشتراک بگذارند. این کار علاوه بر تقویت انگیزه، حس رقابت سالم میان دانش‌آموزان را افزایش می‌دهد و از آسیب‌های روانی ناشی از انزوای فضای مجازی می‌کاهد.

تسنیم:  دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی چه نقشی در کاهش آسیب‌های آموزش آنلاین می توانند ایفا کنند؟

آیت: نقش دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی در کاهش آسیب‌های آموزش آنلاین دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی می‌توانند نقش بسیار مهمی در کاهش آسیب‌های آموزش آنلاین ایفا کنند. بخش اصلی این نقش به حوزه پژوهش و سیاست‌گذاری آموزشی مربوط می‌شود. 1. پژوهش‌های هدفمند و کاربردی، دانشگاه‌ها باید واقعیت‌های موجود در جامعه را بررسی کرده و بر اساس آن پژوهش‌های علمی و کاربردی انجام دهند. نتایج این پژوهش‌ها باید به ارائه راهکارهای متناسب و هدفمند برای بهبود کیفیت آموزش آنلاین منجر شود. 2. ارائه پیشنهادات به سیاست‌گذاران آموزشی، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی باید پیشنهادات علمی و عملی خود را به آموزش و پرورش ارائه دهند تا بتواند عملکرد بهتری در حوزه آموزش مجازی داشته باشد. 3. فراهم‌سازی زیرساخت‌های لازم،آموزش و پرورش باید زیرساخت‌های آموزش مجازی را به‌عنوان یک واقعیت بپذیرد و آن‌ها را تقویت کند. ایجاد بسترهای پایدار و کارآمد برای دسترسی به اینترنت و ابزارهای دیجیتال ضروری است. 4. برگزاری جلسات گفت‌وگو محور، دانشگاه‌ها می‌توانند با همکاری آموزش و پرورش جلسات تخصصی و گفت‌وگو محور برگزار کنند. این جلسات باید بر روش‌های نوین آموزش مجازی تمرکز داشته باشند و معلمان و مدیران را با شیوه‌های جدید تدریس آنلاین آشنا کنند.

گفت‌وگو از: فاطمه دقاق‌نژاد

انتهای پیام/